Podejmując próbę omówienia malarstwa związanego z tematyką martwej natury, należy przede wszystkim postawić sobie proste pytanie, kiedy właściwie malarstwo to się rozpoczęło. Otóż można powiedzieć, że pierwsze martwe natury pojawiły się już w starożytności. Wówczas zdobiły wnętrza egipskich piramid, przedstawiały dary ofiarne. Wierzono, że przedstawione elementy, po śmierci, stają się realne i służą zmarłemu.

Jako indywidualny temat martwe natury pojawiły się w starożytnej Grecji, a miało to miejsce w okresie późnoklasycznym oraz hellenistycznym (ok. IV w. – I w. p. n. e.). Martwe natury z tego okresu występowały na niewielkich rozmiarów obrazkach sztalugowych z dwoma ruchomymi skrzydłami, często pojawiały się na barwnych mozaikach oraz jako osobne malowidło ścienne. Motywy jakie malowano to m.in. różnobarwne warzywa i owoce, pieczywo i ciasta, jaja, drób i wszelkiego rodzaju mięsiwa, naczynia z wodą, oliwą i winem. Malowano także kwiaty, którym towarzyszyły owady bądź ptaki. Tego rodzaju martwe natury nosiły nazwę Xenionu – daru gościnności, bowiem darowane były gościom przybyłym na ucztę bogatego właściciela domu.[1]

Podobna, dekoratywna w intencji martwa natura, została odnaleziona w rzymskich malowidłach i mozaikach podłogowych odkopanych w Pompejach, Herkulanum oraz Villa Boscoreale (ok. I w. p. n. e. – IV w. n. e.). Tak więc ozdobne mozaiki, zwane Emblema symbolizowały zamożność domu i obfitość pożywienia, przedstawiały głównie produkty codziennego użytku  –  ozdobne naczynia, owoce, dziczyznę i owoce morza. Funkcjonowały w sposób analogiczny do malowideł greckich, jako oznaka gościnności oraz były celebracją pór roku i życia. Ich najważniejszą cechą był iluzjonizm przedstawienia, mianowicie skupiano się na uzyskaniu wrażenia prawdziwej rzeczywistości. Do głosu dochodziło piękno przedmiotów – wyczuwalna była przyjemna przezroczystość szkła, ściszony połysk srebra, delikatna miękkość tkaniny.

Równie popularne były tzw. Asartos aikos – mozaiki, które pokrywały podłogi komnat wilii i rezydencji patrycjuszy. Posadzki wykonane z drobnych ceramicznych płytek, w sposób realistyczny ukazywały resztki pożywienia, rybie ości czy łupiny orzechów. Wierzono bowiem, że to co upadnie na posadzę podczas posiłku, przeznaczone jest dla dusz zmarłych przodków.[2]

Natomiast w średniowieczu (V – XV w.) i w renesansie (ok. XV – XVI w.) martwe natury towarzyszyły scenom rodzajowym, religijnym i wówczas miały znaczenie symboliczne.[3] Artyści prezentowali wszelkie elementy z nabożnym zachwytem oraz z demonstracyjnym weryzmem.

Do niedawna funkcjonował pogląd, iż w Niderlandach, przed siedemnastym stuleciem, zainteresowanie przedmiotem rozwinęło się w osobnym gatunku.  Powodem tego stanu rzeczy miało być wzmożone zainteresowanie dobrami materialnymi w społeczeństwie kupców. Nic bardziej mylnego. Otóż, najstarsza martwa natura została odkryta na jednym z fresków kaplicy Baroncellich w bazylice Santa Croce we Florencji, powstała ona około roku 1328 – 1338 i została namalowana przez włoskiego malarza i architekta okresu protorenesansu, Taddeo Gaddi (1290 – 1366).[4]  Demonstruje scenę ukazującą dwie wnęki, w których ustawione zostały przedmioty liturgiczne  – lichtarz, dzban napełniony winem, księgi do nabożeństwa oraz chleb.

Rzeczywiście, w XVII wieku martwa natura przeżywała prawdziwy rozkwit, stale poszerzając granice stylistyczne oraz znaczeniowe. Zyskała nawet miano zjawiska międzynarodowego. We Włoszech, Hiszpanii, a także we Francji martwa natura była skoncentrowana przede wszystkim na temacie Vanitas, odwołującym się do ulotnego piękna świata. Tak więc przez długi czas utrzymywało się zamiłowanie do alegorii, odniesień symbolicznych czy zagadek. Wówczas ulubionymi tematami były: Banketgens – przedstawienie suto zastawionego stołu oraz Ontbijtgens – lekkiego posiłku lub przekąski, z niewielką ilością przedmiotów o charakterze symbolicznym. Z drugiej strony martwa natura epoki baroku (XVI – XVIII w.) była triumfująca, zachwycająco bogata i przepełniona wszelkimi dobrami.[5]

Martwa natura była niewątpliwie zwierciadłem minionych epok, a także cechą indywidualnych gustów najbogatszej części społeczeństwa. W swojej nowożytnej formule martwa natura została w dużej mierze wypracowana na dokonaniach formalnych XVII wieku. W dalszym ciągu martwe natury są sposobem opisywania rzeczywistości – piękna przedmiotów codziennego użytku. Pomimo upływu lat, nie traci nic ze swej aktualności. W sztuce nowoczesnej stanowi temat przede wszystkim rozwiązań dekoracyjnych i w dużej mierze formalnych.[6]

[1] Tłum. własne  [w:] Sybille Ebert – Schifferer , Still Lif: A History, Published by Harry N. Abrams, New York 1998, p. 29–38

[2] Marta Marszałek, Kuchnia w sztuce, praca dyplomowa pod kierunkiem dr Romana Nieczyporowskiego, Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku, Gdańsk 2012

[3] Praca zbiorowa, Leksykon malarstwa od A do Z, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza S.A , Warszawa 2005

[4] Tłum. własne  [w:] Pier Paolo Donati, Taddeo Gaddi, Sadea/Sansori, Florencja 1966, p. 5–6

[5] Stefano Zuffi, Matilde Battistini, Lucia Impelluso, Martwa natura…, op. cit., s. 16–19

[6] Opracowanie zbiorowe, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005